Na wstępie warto wyjaśnić, że Unia Europejska jest nie tylko zrzeszeniem o charakterze gospodarczym, monetarnym i politycznym. U jej podstaw stoją również wartości zapisane w art. 2 Traktatu o UE. Wartościami tymi są:

• poszanowanie godności człowieka,
• wolność,
• demokracja,
• równość,
• praworządność,
• poszanowanie praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości.

Wszystkie prawa osobiste, obywatelskie, polityczne, gospodarcze i społeczne, które przysługują obywatelom Unii Europejskiej, można odnaleźć w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej.

Pani profesor zaprezentowała szerszy kontekst, w którym nastąpiła „ewolucja” znaczenia praw człowieka w dorobku prawnym UE. Na początku powiązane były one z gospodarczymi celami integracji państw członkowskich. Stopniowo jednak ochrona praw człowieka „umocniła się”, zyskując rangę ogólnej zasady prawa unijnego. Obecnie moc prawna Karty praw podstawowych jest równa Traktatom o UE. Co jednak istotne, Karta nie zastępuje krajowych systemów ochrony praw człowieka, tylko je uzupełnia i wzmacnia. Zatem w przypadku naruszenia praw podstawowych jednostek, czyli osób fizycznych, w sprawach tych orzekać muszą sądy krajowe. Obywatele mogą również kierować skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który orzeka w sprawach o łamanie praw obywatelskich i politycznych ustanowionych w Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, ponieważ UE przystąpiła do tej konwencji.

Jaka jest rola i znaczenie działalności organizacji pozarządowych w kwestii praw podstawowych? W pierwszej kolejności należy dostrzec spójność wartości stojących u podstaw społeczeństwa obywatelskiego, którego emanacją są stowarzyszenia, fundacje i inne organizacje społeczne, z zapisami Karty praw podstawowych UE. Trzeci sektor może a nierzadko nawet powinien promować ten dokument, m.in. zapoznając swoich odbiorców z treściami zawartymi w Karcie.

Warto ponadto zwrócić uwagę na art. 8 Kodeksu postepowania cywilnego, który stanowi, że „organizacje pozarządowe, których zadanie statutowe nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, mogą dla ochrony praw obywateli, w wypadkach przewidzianych w ustawie, wszcząć postępowanie oraz wziąć udział w toczącym się postępowaniu.” Zakres tych uprawnień dotyczy spraw o: alimenty; ochronę środowiska; ochronę konsumentów; ochronę praw własności przemysłowej; ochronę równości oraz niedyskryminacji przez bezpodstawne bezpośrednie lub pośrednie zróżnicowanie praw i obowiązków obywateli.

Organizacje pozarządowe, wspierając stosowanie Karty praw podstawowych UE, mogą również wykorzystywać inne instrumenty prawne takie jakie np. opinia „przyjaciela sądu” (Amicus curiae) czy też prowadzić obywatelski monitoring sądów. Zaś w szczególnych przypadkach, gdy państwo członkowskie nie przestrzega prawodawstwa UE i narusza prawa jednostki, NGO-sy mogą również złożyć skargę do Komisji Europejskiej, której ewentualnym skutkiem bedzie wniesienie przez Komisje sprawy przeciwko danemu państwu członkowskiemu do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Ponadto trzeba pamiętać, że UE musi przestrzegać praw podstawowych, prowadząc politykę i realizując programy, w tym finansowane z Funduszy Europejskich. Podobnie muszą postępować instytucje UE i wszystkie państwa członkowskie. Dlatego też w obecnej perspektywie finansowej 2021-2027, wnioski o dofinansowanie przygotowywane do programów operacyjnych będą musiały zawierać wyraźne odniesienie do Karty praw podstawowych. Za pewne zmobilizuje to wnioskodawców do uważniejszego przyjrzenia się tej tematyce. Pierwsze konkursy o dotacje unijne już ruszyły. Dlatego zachęcamy do zapoznania się z prezentacją przygotowaną przez panią profesor Aleksandrę Szczerba oraz sięgnięcie do wykazu pomocnych źródeł na końcu prezentacji.

Spotkanie odbyło się w ramach projektu „Kuźnia Ekspertów – wsparcie III sektora Warmii i Mazur” realizowanego przez Stowarzyszenie ESWIP we współpracy z Samorządem Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Partnerem strategicznym projektu jest Rada Organizacji Pozarządowych Województwa Warmińsko-Mazurskiego.

Projekt realizowany z dotacji programu Aktywni Obywatele - Fundusz Krajowy finansowanego przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię w ramach Funduszy EOG.